POMANDER

Acht scharnierende segmenten (loculi) rondom een achtkantige spil vormen samen een bol. Door het bekronende kapje omhoog te draaien worden deze ontgrendeld en kunnen zij naar buiten worden geklapt. De segmenten zijn afgesloten met genummerde schuifjes met gegraveerde aanduidingen: ‘2 Muscat’ (nootmuskaat), ‘3 Rosmarin’ (rozemarijn), ‘4 Schlag’ (muskus), ‘5 Negelken’ (kruidnagelen), ‘6 Rosen’ (rozen), ‘7 Lavendel’ (lavendel) en ‘8 Citronen’ (citroen). Onder een vervangen, nu blanco schuifje werd vermoedelijk kaneel bewaard. Elke aanduiding wordt gevolgd door een ‘B’ (balsem, balsamum). De pomander kan aan het oogje hangen of worden neergezet op het halfbolvormige voetje. De knopjes hierop dienen als steuntjes voor de uitgeklapte segmenten; de onderzijde van de voet toont een opengezaagd patroon. Eenmaal losgeschroefd komt een op de voet bevestigd lepeltje tevoorschijn, dat in gesloten toestand in de spil steekt (hieronder). Op de bolvorm zijn, omgeven door gestileerde bloemmotieven, cirkels gegraveerd. Het oog, de cirkelvormige vlakken, de knopjes en voetrand zijn verguld.

De vier cirkels aan de zijkant zijn gevuld met scènes ontleend aan de prentenreeks Quinque sensuum typi in usum aurifabrorū exarati, omstreeks 1590 vervaardigd door Heinrich Renbage en uitgegeven door Crispijn van de Passe.[1] Afgebeeld zijn vier van de vijf personificaties die zintuigen voorstellen: Zicht (vrouw met spiegel en adelaar, met op de achtergrond een schip en stad), Gehoor (luit spelende vrouw met muziekinstrumenten en hert met gewei), Reuk (vrouw met potten met bloemen en hond) en Gevoel (vrouw met pikkende vogel, met op de achtergrond een visser en twee schepen.[2] Opmerkelijk is verder de decoratie aan de zijkanten van de segmenten, verdiepte vakken die sterk herinneren aan het zogenoemde ‘Schwarzornament’ (zwartwerkornament) zoals onder meer in prent gebracht door Renbage, maar ook door Esaias van Hulsen.[3] Karakteristiek zijn de symmetrische ornamenten met voluten en scherpe punten.

De pomander komt in deze uitvoering, compleet met gegraveerde blokjesranden en met knopjes als steuntjes, vaker voor. Een pomander in het Metropolitan Museum in New York biedt bovendien Renbages zintuigen en het zwartwerkornament.[4] Al Renbages personificaties keren terug op een knottekistje van de Bolswarder zilversmid Frans Rienks Baardt, momenteel in de collectie van de Ottema-Kingma Stichting (hieronder).[5] Twee pomanders in de kunsthandel tonen het typische zwartwerkornament (John Endlich Antiquairs, Haarlem; Wartski Ltd, Londen, hieronder).